Sha-t'o'lar

Sha-t'o'lar

Sha-t'o'lar, Batı Gök-Türk ülkesi içinde doğan boylardan biridir.
Batı Gök-Türk Devleti 630 yılında T'ung Yabgu'nun ölümü üzerine iç karışıklığa sürüklenmişti.
İşte bu esnada Tanrı Dağları havalisinde Wu-sun'ların eski topraklarında ömür sürüyorlardı.
Bu sırada Ch'u-yüe boyu onların ataları olarak gösterilmektedir.
Yani Ch'u-yüe'ler, Sha-t'o gruplarının ilk adı idi.
Ch'u-yüe'ler, Ch'u-mi'lerle Sir Tarduşlar gibi karışık bir vaziyette yaşıyorlardı.

633 yılında T'ang hanedanı imparatoru Batı Gök-Türk beylerinden Li-pi-tuo-lu'ya
davul ve sancak sunup kagan olarak tanıyınca,
kabilenin insanları Pu-chen'ın sert (zalim) olması sebebiyle
onun kardeşi Mi-she'yı kagan seçmeyi planladılar.
Mi-she bundan korkarak Ch'u-yüe'lere liderlik edip, Çin'e gitti.
Gücü zayıflayan Pu-chen da Çin ülkesine döndü.
Onlardan kalanlar Batı Gök-Türk kaganı Ho-lu'nun idaresine girdiler.

Batı Gök-Türk ülkesinde iç karışıklıklar ve savaşlar durmuyordu.
Onların beylerinden İ-pi-tuo-lu Kagan,
Chin-sha dağının batısında Pei-t'ing adıyla merkezini kurduğu zaman Ch'u-yüe'ler, ona itaat etti.
Bu sırada Ch'u-yüe'lerin sınırları
Urumçi'nin kuzeyindeki Chin-sha dağından güneye doğru uzanan
ve Barköl'ün doğusunda bulunan geniş kumluk sahada oturdukları için onların adı bundan sonra
''kum yığını'' anlamına gelen Sha-t'o adıyla anılmaya başladılar.
Bu arada Sha-to Gök-Türk leri olarak da adlandırıldılar.
Yukarıda adı geçen Tuo-lu Kagan İ-chou (Hami)'ya saldırıp
iki gurup askeriyle T'ien-shan (Tanrı Dağlarını) kuşatınca, An-hsi Tou-hu'su Kuo Hsiao-k'o
onun üzerine hücum etti ve Ch'u-yüe'lerin erkinin kalesini ele geçirdi.
Sonradan İ-pi Kagan yenilip Toharistan'a kaçtı.
Ho-lu'nun da gidip Çin'e teslim olması üzerine Çin imparatoru Yao-ch'ih kurulmasını emretti.
Ch'u-yüe'ler, T'ing-chou'daki Mo-lo (Baga) kalesine nakledildi.

Bundan sonra Ch'u-yüe'lerin erkini
Chu-ye A-ch'üe'nin kendisi Çin'e bağlanmak için teklifte bulundu.
Batı Gök-Türk ülkesinde hakimiyet mücadeleleri
T'ang hanedanın bütün entrika ve baskılarına rağmen devam ediyordu.
A-shih-na Ho-lu, 650-651'de Batı Gök-Türk lerinin bağımsızlığı için isyan edince
Sha-t'o'ların reisi yanında bulunan Çinli teslim alma memurunu öldürerek
askerlerini alıp Lao Dağında mevzilendi.
Neticede She-p'i Erkin Sha-t'o Na-su onu takip etmek istemediler.
Çin imparatoru Kao-tsung,
Ho-lu'yu tedip ettirişinin ertesi yılında Liang Chien-fang ve Ch'i-pi
Ho-li sayesinde Chu-ye-ku-chu'nun öldürülmesini sağladı.
Çin ordusu ayrıca 9 bin kişilik bir Sha-t'o kütlesini esir almıştı.
Yine ertesi yılda Yao-ch'ih askeri valiliğini lağveden Çinliler,
eskiden beri Ch'u-yüe'lerin oturdukları toprakları Chin-man ve Sha-t'o olmak üzere
iki eyalete ayırdılar ve hepsini askeri valilerin emrine verdiler.

A-shih-na ho-lu 659'da tamamen ortadan kaldırılınca,
daha önce Çin'e sığınan Mi-she, İli Irmağının yakınında kaldı.
Bunun üzerine Ch'u-yüe'ler gidip Çin'e itaat ettiler.

Bu tarihten sonra onları Çin hizmetinde diğer Türk boylarına karşı savaşırken görüyoruz.
661 yılında Ch'u-yüe'ler liderleri Sha-t'o Chin-shan'la Çinli kumandan Hsie Jen-t'a'ı takip ederek
Töles boylarının bulunduğu yere baskın düzenlediler.

702 yılında liderleri Chin-man eyaletinin askeri valiliğine getirildiği gibi
akabinde Ch'ang-ye bölgesinin düklüğü tevcih edildi.
Liderleri Chin-shan ölünce yerine oğlu Fu-kuo geçti.

712'de Tibetlilerin baskınlarından kurtulmak için bütün boylarla Beşbalık (Pei-t'ing)'a kaçtılar.
Reisleri akabinde kendi maiyetiyle Çin sarayına geldi.
Aynı şahıs 714 yılında yeniden Chin-man eyaleti askeri valiliğine getirilerek buraya gönderildi.
Bu arada annesi Shu-ni-shih'ya Shan-kuo fu-jen unvanı tevcih edilmişti.
Fu-kuo'nun hizmetleri devam edince Çinliler ona unvanlar bağışlamaya devam ettiler.
En son Yung-shuo bölgesi prensi unvanını da aldıktan sonra öldü.
Yerine oğlu Ku-tuo-chih o göreve oturdu.

742 yılında, II. Gök-Türk Devletinin zayıflaması üzerine Uygur,
Karluk, Basmıl gibi boylar güçlenmişti.
Gök-Türk devletine ağır darbe indiren Uygurlar Çin ile temas kurduklarında,
Çinliler Sha-t'o'ların reisi Ku-tuo-chih'yı onlara yardımcı genel askeri vali tayin ettiler.
Daha sonra An-lu-shan'ın isyanı bastırıldığında başarılı vazifelerinden dolayı
ona yüksek kumandanlık rütbelerinden biri daha tevcih edildi.
Ölünce yerine oğlu Chin-chung geçti ve Chiou-ch'üan dükü tayin edildi.
756-762 yılları arasında Çin'de iç karışıklıklar hüküm sürdüğü için
Beşbalık ve Turfan'a giden yol kapalı olduğundan Sha-t'o'larla ilişki kesildi.
Çünkü Uygurlar o sırada çok güçlü idi ve onların Çin ile ilişkiye girmelerini engelliyordu.
Aynı Uygurlar onları sık sık yağmaladığı için oldukça zor şartlarda yaşamak zorunda kaldılar.
Her ne kadar Beşbalık'a sığındılar ise de
yine ellerindeki malları zorla alındı ve fakirlik içinde yaşadılar.
Bu durum Büyük Uygur Kağanlığının nisbeten zayıfladığı 785-805 yıllarına kadar devam etti.
Bu devirde yedi bin çadırlık ahali ile gidip Tibetlilere teslim oldular.
Arkasından onlarla birleşerek Beşbalık şehrini yağmalayıp yıktılar.
Sonra Tibetliler, onları Kansu'ya götürdüler.
Reisleri Chin-chung Çinlilerle tekrar anlaştı.
Bundan sonra Tibetliler, ne zaman Çin'e saldırsalar öncüleri Sha-t'o'lar oluyordu.

Aradan uzun zaman geçtikten sonra Uygurlar, Kansu'daki Liang-chou'yu aldılar.
Bunun üzerine Sha-t'o'ların taraf değiştirmesinden şüphelenen Tibetliler,
onları nehrin dışına nakletmeyi teklif ettiler.
Sha-t'o'lar korkuya kapıldı.
Reisleri Chin-chung ve Chih-i aralarında bu durumdan kurtulmaya çalıştılar.
Onlara göre en iyi çare T'ang hanedanına vassal olmak idi.

808 yılında 30 bin kişilik halk kütlesiyle ötüken Dağlarının doğusuna kaçtılar.
Tibetliler onları takip ettiler. Savaşarak Yao Suyunun kenarına kadar geldiler.
Shih-men'a kadar ilerleyip, döne döne çarpıştılar, fakat, sonuca ulaşamadılar.
Sha-t'o'ların boy ahalisi yavaş yavaş azalmıştı.

Chin-chung çarpışmalar sırasında öldürüldü. Chih-i yaralıları topladı,
2 bin piyade, 7 yüz süvari, bin kadar deve, sığırla Ling-chou'nun yanına sığınmıştı.
Adı geçen eyaletin idarecisi (Chie-tu-shih) bunu duydu.
İmparatorun emriyle Yen-chou'da ikamet ettirildiler.
Yin-shan-fu'luk ihdas edilerek Chih-i, at ve asker işleri memuru oldu.
Çinli idareci onlara sığır ve koyun vererek besledi.
Onların çocuk ve yaşlıları Feng-hsiang, Hsin-yü-an ve T'ai-yüan'e gitmişlerdi.
Onlar da dönüp kendi boylarına katıldılar.
Chin-chung'un kardeşi Ke-le A-p'o arta kalan 7 yüz kişilik zayıf kuvvetiyle
Chen-wu'ya gidip teslim olarak Sol Muhafızları generali unvanını aldı.
Sonra yeni ihdas edilen Yin-shan valiliğinin gene askeri valisi oldu.

Sha-t'o'ların liderleri Chih-i bundan sonra Çinliler tarafından tam anlamıyla hediyelere boğuldu.
Tibetlilere karşı kullanılmak üzere Ling-chou'da yerleştirileceklerdi.
Onların değişmesinden korkulduğu için yeni tertibat alındı ve sınırlara dağıltıldılar.
Arkasından Ling-chou'nun valisi Fan Hsi-ch'ao,
Sha-t'o'lardan oluşan bir ordu kurdu ve adına Sha-t'o ordusu denmeye başlandı.
Bundan sonra Sha-t'o'lar ve onların ileri gelen T'ang hanedanı lehine
çok sayıda askeri başarı kazandı.
Chih-i ölüp yerine geçen oğlu Uygurlara karşı başarı kazanınca
ona iyice yakınlık duyan T'ang hanedanının imparatoru kendi ailesinin adı Li'yi vermişti.
Onun da oğlu Li K'e-yung da aynı hizmetlere devam etti.
Bir taraftan da T'ang hanedanı çatırdıyordu. 876'daki büyük isyanı, 880'de Sha-t'o'lar bastırmıştı.
Tam bu sırada Huang Ch'ao isyanı patlak verdiğinde yine Sha-t'o'lar,
Tang hanedanını korumak vazifesi düşmüştü.
885 yılında söz konusu isyan bastırıldı. Fakat, karışıklıklar durmuyordu.
Neticede asilerden Chu-wen, 907 yılında T'ang hanedanını devirip
kendi Sonraki Liang devletini ilan etti.
Böylece Çin tarihinde ''Beş Hanedan'' denilen dönem başlamış oluyordu [465].
927 yılında Tatarlar ile Sha-t'o'lar arasında çıkan savaş sonucunda yenilen Tatarlar,
Sha-t'o'lar tarafından kuzey sınırlarına yerleştirildiler [466].

Bundan sonra Sha-t'o'lar
Çin'de T'ang hanedanının varisçisi oldular ve arka arkaya üç sülale kurdular.
İlk Sha-t'o hanedanı 923 yılında Li K'e-yung'un oğlu tarafından kuruldu ve Sonraki T'ang adını aldı.
Daha çok askeri hükümete sahip olan bu devlet nüfus olarak sayıca azlığından dolayı
fazla bir varlık gösteremedi ve 936 yılında yıkıldı.
İkinci Sh'a-to devleti 937'de kuruldu ve Sonraki Chin adını aldı.
Fakat, o da 946'da Kıtanların şiddetli taarruzları neticesinde yıkıldı ve imparatorları esir edildi.
Liou Chih-yüan adlı bir general 947'de hemen yeni bir devlet kurarak
Sonraki Han adını aldı ise de üç sene sonra bu da yıkıldı.
Dolayısıyla 950 tarihi Sha-t'o'ların Çin'de son bulduğu yıldır [467].

Kaynakça

465. Sha-t'o'ların burada ele aldığımız hakkında Çin kaynaklarındaki bilgiler,
HTS (Hsin T'ang shu) 218, s. 61536155 ve de
WHTK (Wen-hsien T'ung-k'ao) 2723,a,b,c,/2724a'da bulunmaktadır.

466. G.Çandaroğlu, Sarı Uygurlar ve Kansu Bölgesi Kabileleri, 14, 76, 77 vd.

467. Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. W.Eberhard, Çin Tarihi, Ankara 1987, s. 230-231;
Wu Hsing-tung, Beş Sülale Çağında Sha-t'o'ların Çin Toplumuna etkileri, Taipei 1970, s. 20-27;
Hou Lin-po, T'ang Tai i-ti Pien-huan shih-lüe, s. 191-194.

Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, 2. Baskı (tıpkıbasım), sf: 99-102,
Türk Tarih Kurumu Yayınları-2013, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl