Az'lar
697 yılında Çinliler, Türgişler ve Kırgızlar kendi aralarında
I.Gök-Türk Devletine karşı hücuma geçmek üzere anlaştıkları zaman
Kırgızlar üzerine sefer tertiplenmişti.
Bu seferden önce Tonyukuk, o toprakları daha iyi tanıyan bir rehber aramış
ve Az boyundan birini bulmuştur.
Kılavuzdan Az ülkesinin yolunun Anı Irmağı kenarında olduğunu öğrendi.
Ancak yolu bir atın geçebileceği kadar dar idi.
Kendisi o yoldan bir kez geçtiğini söyleyince Tonyukuk
'' bir atlı gitmiş olduğuna göre o yoldan yürüyebiliriz'' dedi.
Gök-Türk ordusu yürüdü ve Ak Termel Irmağı geçerek zaman kazandı.
Arkasından son derece zorlu bir yolculuktan sonra Kırgızları uykuda bastılar.
Bu arada kılavuz yanıldığı ya da yanlış bilgi verdiği için boğazlanarak öldürülmüştür [166].
711 yılında Türgişler mağlup edildikten sonra Az halkı da düzene sokulmuştu.
Onları ve ve Türgişlerin kaganı tayin edilen Bars Bey,
Bilge ve Kül Tegin'in kız kardeşleriyle evlenmesine rağmen isyan edince
üzerine ordu gönderilmiş ve hükümdarları öldürülmüştür.
Kögmen ülkesi sahipsiz kalmasın diye Az ve Kırgız boyları yeniden
teşkilatlandırılmıştı [167]. Azların, Türgişlerin kuzeyinde
Kırgızlarla aralarında olduğunu tahmin ediyoruz.
Bolçu savaşından sonra Türgişlerin içinde Az valisi ki, Türgişlerin kaganının
kumandanlığını yapıyorlardı ve Kül Tegin tarafından yakalanmıştı (711) [168].
715 yılında Azlar, II. Gök-Türk Devletine karşı isyan etmişlerdi.
Kül Tegin otuz bir yaşında olduğu sırada cereyan eden savaşlarda
Karlukları mmağlup ettikten sonra Az boyunun üzerine yürüdü.
Kara Göl'de yapılan savaşta Alp Şalçı Kır atına binen Kül Tegin,
hızla Azlara saldırmış ve onların reisi İlteberi yakaladığı halkını da mahvetmişti [169].
Kaynakça
166. T (Tonyukuk Yazıtı), 23, 24.
167. KT (Kül Tegin Yazıtı), D, 19, 20; BK (Bilge Kagan Yazıtı), D, 16, 17.
168. KT, D, 38; BK, D, 26.
169. KT, K, 2, 3.
Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, 2. Baskı (tıpkıbasım), sf: 50-51,
Türk Tarih Kurumu Yayınları-2013, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl