Bayırku'lar
Bayırkular tarih sahnesinde ilk görüldüklerinde Tola Irmağının kuzeyinde yaşıyorlardı [170].
Ve Çince Pa-ye-ku ya da Pa-ye-k'u şekillerinde adlandırılıyorlardı [171].
P'u-ku boyunun doğu sınırlarında bulunan Bayırkular, aynı zamanda
Mo-ho'ların batı komşusu idiler. Onların yaşadığı toprakların genişliği bin li olup
Gobi Çölünün kuzeyinde yeşil bozkırlarda ikamet ediyorlardı [172].
Doğu Gök-Türk Devletinin 625 yılından sonra zayıflamayı yüz tutması üzerine
başıboş kalan Bayırkular, P'u-ku, T'ung-lo, Hsi ve K'u-mo-hsi gibi
boylarla birlikte 629 yılında Çin sarayına gelip bağılılıklarını bildirdiler [173].
Ancak, bundan sonra 647 yılına kadar yaklaşık on sekiz yıl adlarından bahsedilmektedir.
Bu esnada Doğu Gök-Türk hakimiyeti ellerinde tutan Sir lara bağlanmış olmalılardı.
Bu yılda yani 647'de reisleri Ch'ü-li-shih İlteber
bütün boy halkıyla birlikte T'ang imparatoruna itaat etti [174].
Bunun üzerine imparator onun boyunu You-ling askeri valiliği ilan etti [175].
Reis Ch'ü-li-shih İlteber ise
sağ muhafızları generalliğine getirilip askeri vali [176] tayin edildi.
Böylece İzgil, Bugu, Tongra gibi boylarla Çin hakimiyetine girmişlerdi.
Ancak, adı geçen boyların halkları 656 yılını takiben Çin idaresine karşı isyan etmişlerdi.
Bunun üzerine Çin'deki T'ang imparatoru Chang-Jen-t'ai adlı generali
onların yaşadıkları yere göndermiş ve reislerinin başını kesip öldürmüş,
neticede kanlı bir şekilde bu ayaklanmayı bastırmıştı [177].
682 yılında İlteriş Kutlug liderliğinde bağımsızlığını kazanan Gök-Türkler,
devletlerini kurduklarında Bayırku gibi çok sayıda boy da onlara tabi oldu [178].
700'lü yılların başına gelindiğinde iktidarda bulunan Kapgan'ın sert ve acımasız
idaresi yüzünden diğer Türk boyları sık sık ayaklanıyordu.
710'dan sonra çıkan isyanlarda Bayırkular da görülmektedir.
710 yılında Türgi Yargun Göl'de Bayırku'lar ile Bilge ve Kül Tegin kardeşler savaştılar.
İsyan eden diğer boylar gibi Bayırku'lar da
Kapgan'ın zalimce idaresine karşı başkaldırmışlardı.
Reisleri Ulug Erkin mağlup olunca yanındaki az sayıdaki askerle kaçıp gitmişti [179].
Onlardan ele geçirdiği Ak Aygır'a,
Kırgızlarla yaptığı savaşta binmiş ve söz konusu at uyluğundan vurulmuştu [180].
716 yılında Kapgan Kagan,
bastırdığı bir Bayırku ayaklanmasından geri dönerken söğüt ormanında
onlar tarafından kurulan bir pusuya düştü ve öldürüldü [181].
Onların yanında bulunan bir Çinli devlet adamı Ho Ling-ch'üan,
Kapgan'ın kesik başını Çin başkentine getirmişti [182].
716 yılında Bilge Kagan, Gök-Türk devleti tahtına oturduktan sonra kendi faaliyetlerini sayarken
kuzeyde Yir Bayırku ülkesine kadar sefer tertiplediğini bildirmektedir [183].
Bütün bu faaliyetlerine rağmen Bayırkular
her hangi bir siyasi kuruluş oluşturacak güç bulamadılar.
Ancak, 742 yılında II. Gök-Türk Devletinin zayıflaması üzerine
bağımsız kalıp tekrar Çin'le temas kurabildiler [184].
Bayırkuların yaşadığı yerler güzel otlarla kaplı çayırlıklar idi.
Asker sayılarının on binden fazla olduğu bildirilen bu boyun
insan sayısı altmış bin çadır ile ifade edilmiştir [185].
Bunun yanında iyi atlar yetişdirdikleri ve kaliteli cins demir madeni çıkardıkları belirtilmiştir.
Bayırkuların yaşadığı yerden K'ang-kan Deresi (ırmağı) geçiyordu.
Onlar çam ağacını keserek adı geçen ırmağa atarlar üç sene [186] beklettikten sonra
ağaç taşlaşıp yeşilimsi bir renk alır ve bunun bulundukları yere dikerlerdi.
Ataları buna ırmağın adından dolayı K'ang-kan taşı derlerdi.
Bzı devlet adamları taşın yakınında ikamet ederler,
çam taşlaştıktan sonra onlar için abide olurdu.
İnsanları ağaç ayak (kabı) takarlar ve buz üzerine koyarak geyik avlarlar.
Ekin ekme işine a oranda yapan Bayırkuların gelenekleri
büyük oranda Töles boyları ile aynı idi.
Ancak, dillerinde çok az farklılıklar bulunuyordu [187].
Kaynakça
170. TT (T'ung Tien) 1081a; WHTK (Wen-hsien T'ung-k'ao) 2699a;
TPHYC (T'ai-p'ing Huan-yü-chi) 198, 737.
171. HTS (Hsin T'ang shu) 217B, 6139.
172. not 36 ve 37.
173. Bu bilgi sadece HTS 217B' s. 6140'da bulunmaktadır.
174. TT 1081a; WHTK 2699a; HTS 217B, s. 6140; TPHYC 198, s. 737;
Hsüe Tsung-cheng, s. 228.
175. Tu-tu-fu
176. Tu-tu.
177. HTS 217B, s. 6140.
178. Taşağıl, Kutlug Kagan ve II. Gök-Türk Devletinin Kuruluşu, Bir Dergisi, s. 232 vd.
179. KT (Kül Tegin Yazıtı), D, 34; L.Bazin, Les Calendriers..., s. 226; Kafesoğlu, s. 113.
180. KT, D, 35, 36.
181. Liu, aynı eser, I, s. 171, 223; L.Bazin, s. 234.
182. Taşağıl, Kapgan..., s. 70.
183. KT, G, 4; BK (Bilge Kagan Yazıtı), K, 3.
184. HTS aynı yer; WHTK 2699a.
185. TPHYC 198, s. 737'de ise altmış bin insan olarak bildirilmiştir. Bu rakam daha doğru olabilir.
186. Bekletilen yıl sayısı HTS 217B'de üç yıl, WHTK ve TT'de ki yıl olarak belirtilmiştir.
187. TPHYC 198, s. 738; HTS 217B, s. 6140.
Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, 2. Baskı (tıpkıbasım), sf: 51-53,
Türk Tarih Kurumu Yayınları-2013, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl